• Сүйектердің сынуы және зақым келуі, буындарының ісінуі және ауыруы;
• Сынған немесе шайқалып тұрған тістер, ауызының, ерінің жыртылуы  немесе жаралануы;
• Бастың кейбір жерлерінде шаштың болмауы, қанталаған
• Ішкі ағзалардың зақымдалған

 

Баланы  ұрып-соғатын  ата-ананың немесе қамқоршысының жүріс- тұрысының негізгі ерекшеліктері:

• Баладағы соққылардың бар болуын нақты айталмау яғни сөздері қарама –қайшы немесе шатасқан
• Медециналық көмекті кеш сұрайды немсе мүлдем сұрамайды
• Баламен қарым-қатынаста эмоционалды қолдамайды, еркелетпейді;
• Қызметкерлерге қарым-қатынасы агрессивті;
• Баланың жарақаттарына қарағанда өзінің мәселесіне көп назар аударады;

 

Жанұяда қатаң қарым-қатынастың болу салдары:

• Баланың діншілдік секталарға қосылуы
• Кримналдық және фашистик бағыты бар бейформалды топтарға қосылу
• Балалардың агрессивті, қылмыстық жүріс-тұрысы
• Үйден қашып кеткен балалар аштан және суықтан өледі, басқа балалардың  құрбаны болу мүмкін.

 

Жаза қолдану керек сияқты көрінген жағдай болса, немесе осындай жағдайдың алдын алу үшін келесі ұсыныстар көмектеседі:

1. Балаңызға құлақ салыңыз, оны тыңдап, түсінуге тырысыңыз. Баланың мәселесіне еніп кетіңіз. Міндетті түрде оның көз қарасымен келісу емес, бірақ ата-ананың назар аударғанынан бала өзінің  маңыздыдылығын, адамдық құндылығын сезінеді.
2. Бала өзін дұрыс емес ұстамауы үшін, жағдайды өзгертіңіз немесе алдын алыңыз.
3. Бір жұмыстан екінші жұмысқа ауысу үшін балаға дем алу мүмкіндігін беріңіз.
4. Баладан бір нәрсені талап ете отыра, оған нақты, анық нұсқаулар беріңіз. Бірақ сіз ашуланбаңыз, егер бала бір нәрсені түсінбесе немесе ұмытып кетсе. Сондықтан еш ызаланбай сабырлықпен балаға қайта-қайта өз талаптарыңызды түсіндіріңіз. Бала қайталағанды қажет етеді.
5. Баладан бірден көп нәрсені талап етпңіз. Сіздің талаптарыңызды  ақырын түсінуге мүмкіндік беріңіз
6. Баланың қолынан келмейтін жұмыстарды талап етпеңіз.
7. Ешнәрсені қызуқанды жасамаңыз. Тоқтаңыз , талдап көріңіз, неге бала өзін өзгеше емес, дәл осылай ұстайды ?
8. Баланың түскен жағдайының қиыншылығы неде екендігін ойланыңыз. Сіз, балаға бұл жағдайда қалай көмек бере аласыз? Оны қалай қолдай аласыз?

Ата-аналарға арналған әдістемелік ұсыныстар

Жанұядағы балаларға жасалатын мәжбүрлеудің түрлері

• Физикалық мәжбүрлеу
• Менсінбеу , елемеу
• Сексуалдық мәжбүрлеу
• Психологиялық қатаң қарым-қатынас

 

Менсінбеу

Баланың негізгі қажетіліктерін менсінбеу (моральдық мейрімсіздік) -  бұл  ата- аналар тарапынан қарапайым қамқорлықтың болмауы, сонымен қатар баланы тәрбиелеу бойынша  міндеттерін  толыққанды орындамайды, сол себепті  денсаулығы  мен дамуы бұзылады.

 

Менсінбеудің салдары  

Сыртқы көрінісі: 

• Түрі шаршаңқы, боздық, көздері ісік
• Емшектегі балада құрғақтық, баздану, бөртпе
• Киімі ұқыпты емес, баланың мөлшеріне, жыл мезгіліне сай келмейді.
• Ластық , иісі бар

 

Физикалық көрінісі:

• Салмағы , бойы құрбыларына қарағанда  аз
• Педикулез, қышма
• жиі «оқыс оқиғаларға» тап болады, ірің және созылмалы инфекциялық аурулар болып тұрады.
• Қажетті екпелердің болмауы
• Сөйлеу және психикалық дамуының тежелуі

 

Жүріс – тұрысының ерекшеліктері

• Қашанда қарны аш, тамақ ұрлауы мүмкін, қалдықтарды ақтару және т.с.с
• Ойнап білмеу
• Қамқорлыққа мұқтаж болу
• Мектеп сабақтарын жиі қалдыру
• Жүріс –тұрысы енжарлық немесе ересектің  ролін алады да өзін ересек бейнесінде жүреді; агресивті немесе тұйық, шамадан тыс белсенді немесе жабырқаңқы, достығы түсініксіз немесе ешкіммен сөйлескісі келмейді, не сөйлесе алмайды;
• От шығаруға биім, жанурларға деген қатыгездік;

 

 

Психологиялық  мәжбүрлеу

Эмоционалды  (психикалық) зорлау болып: бір рет немесе бірнеше рет балаға психикалық әсер ету немесе ата-анасының және басқа да үлкендердің тарапынан баланы шеттету, осының себебінен балада эмоционалды дамуы, жүріс -тұрысы және әлеуметтенуге деген қабілеттілігі бұзылады.

 

Психикалық мәжбүрлеуге  келесілер жатады:

• Физикалық күш қолданбай, ауызекі түрде балаға қауіп төндіретін сөздер айту
• Абыройын аяқ асты қылу, кемсіну
• Жақтырмайтынын ашық түрде көрсету және әрдайым сын айтып отыру
• Балаға қажетті ынталандырғыштан айыру, қауіпсіз қоршаған ортада негізгі қажеттіліктерін елемеу
• Баланың мүмкіншіліктері мен жасына сай келмейтін шектен тыс талап қою.
• Балаға психикалық зақым әкелген , бір рет дөрекі түрде психикалық әсер ету.
• Баланы әдейі оқшалау, оның әлеуметтік қарым-қатынастан айыру
• Баланы әлеуметке қарсы немесе бұзылу жүріс-тұрысына итермелеу (алкоголизм, нашақорлық және т.б)

 

Эмоционалды (психикалық) мәжбүрлеуге ұшырайтын баланың ерекшеліктері:

• Психикалық дамуының тежелісі
• Шоғырлана алмауы, оқу үлгерімі төмен
• Өзін-өзі бағалауы төмен
• Агрессия, ашу ретінде көрінетін эмоционалды бұзылыс
• Зейінге, ықыласқа шектен тыс қажеттілікті сезіну
• Депрессия, өзіне –өзі қол жұмсау әрекеті
• Құрбыларымен қарым-қатынасқа түсе алмауы
• Өтірік айту, ұрлық жасау девиантты мінез- құлық
• Жүйке-психикалық және психосоматикалық аурулар: невроз, энурез, ұйқының бұзылуы, тәбетінің болмауы, семіру, тері ауруы, астма және т.б

 

Эмоционалды мәжбүрлеу жасайтын үлкендердің жүріс- тұрысының ерекшеліктері

• Балаға қажет кезде, баланы жұбатпайды, еркелетпейді
• Көптің көзінше балағаттайды, абыройын аяқ асты қылады, баланың үстінен күледі;
• Басқа балалармен салыстырады оның пайдасына емес
• Өзінің барлық сәтсіздіктеріне баланы айыптайды.

 

Балаға деген сексуалдық мәжбүрлеу

    Сексуалдық зорлық деп : Американдық зерттеушілердің анықтамасы бойынша, 16 жасқа толмаған (ал кейбір деректер бойынша 18 жасқа толмаған) баламен одан 5 жас үлкен ересек адам арасында болған  сексуалдық жағдайды айтады. Бұл зорлық түрі , психикалық және физиологиялық тұрғыдан әлі де жетілмеген, тәуелді  балалар мен жеткіншектерді  сексуалдық іс-әрекеттерге қатыстыру ретінде сипатталдады, бұл  жанұялық рөлдердегі қоғамдық  тыйымды бұзады, олар әлі толығымен түсінбейді және пайымдап, саналы түрде  рұқсат беру жағдайында емес. Сексуалдық зорлық  балаға деген ерекше қатыгезді қарым-қатынастың түрі болып есептеледі.

 

Сексуалдық зорлау келесі жанұяларда  жиі болады:

• Патриархалды – авторитарлық тәртіп;
• Баланың ата-анасымен қарым-қатынасы жаман, әсіресе анасымен;
• Ата-анасының арасында кикілжіңді  қарым-қатынас
• Анасының, жұмыстан қол тимейді,
• Бала көп уақыт бойы әкесіз өмір сүрген
• Туған әкесінің орныда- өгей әкесі немсе анасының қасында тұратын тұрғын
• Анасы созылмалы аурумен аурады немесе мүгдектігі бар соның салдарынан ауруханада көп уақыт жатады;
• Ата-анасы (немесе солардың біреуі)ішімдікке салынған, нашақор, токсикоман
• Ата-анасы (немесе солардың біреуі) психикалық ауруы бар және с.с.
• Анасы балалық шағында сексуалдық зорлыққа душар болған.

 

Физикалық зорлау

Физикалық зорлау – бұл физикалық, психикалық  ден саулығына әсер еткен  (медециналық көмекті қажет ететін), дамуында артта қалған балаға әдейі жасалған соққы.

Бұл көбіне келесі жанұяларда болады:

• Физикалық жаза - баланы тәрбиелейтін  әдіс ретінде қарайтын жанұяда;
• Ата-анасы (немесе солардың біреуі) ішімдікке салынған, нашақор, токсикоман
• Эмоционалды -психикалық ахуалы бұзылған (ұрыстар, жан-жалдар жиі болып тұрады, бір –біріне деген құмет жоқ)
• Жақындарының қайтыс болу себептерінен, жұмысты жоғалту, экономикалық кризис және т.б салдарынан ата-аналасы стесс жағдайында жүреді
• Баланың мүмкіншіліктері мен жасына сай келмейтін шектен тыс талап қою
• Баллардың келесі ерекшеліктері бар: анамнезде күні жетпеген, соматикалық немсе психикалық аурудың бар болуы, олар шектен тыс белсенді.

 

Балаға физикалық зорлықтың болғанын анықтау фактілері

Залалдың сипаттамасы

• Баланың бетінде, денесінде көрінетін  көгергендер, жаралар,  белбеумен ұрғанның ізі, ыстық  заттармен, темекімен күйдіргеннің іздері.